27 Қараша 2024, 19:31
ҚР Парламенті Мәжілісінде өткен Үкімет сағатында мұнай саласының қазіргі жағдайы мен даму перспективалары талқыланды. Энергетика министрі Алмасадам Сәтқалиев пен «ҚазМұнайГаз» ҰҚ» АҚ басқарма төрағасы Асхат Хасенов баяндама жасады.
Алмасадам Сәтқалиевтің айтуынша, бүгінде салада 1300-ден астам кәсіпорында 220 мыңға жуық адам жұмыс істейді. Жалпы ішкі өнім құрылымында мұнай-газ саласының үлесі шамамен 16% құрайды және ел бюджетіне түсетін түсімдердің 28%-дан астамын және экономикаға инвестицияның 15%-дан астамын қамтамасыз етеді.
2024 жылғы 1 қарашадағы жағдай бойынша көмірсутегі шикізатына қатысты 315 келісімшарт жарамды. 2020 жылдан бастап жер қойнауын пайдалану құқығын беру рәсімі толығымен автоматтандырылды және аукцион арқылы электронды түрде өткізіледі, бұл оны барынша ашық және айқын етеді. Осы кезеңде 9 электрондық аукцион өткізілді. Онда бюджетке шамамен 49,5 млрд теңге сомасындағы жазылу бонусын төлей отырып, геологиялық барлауға $443 млн сомасында жарияланған инвестициялар арқылы 110 жер қойнауы учаскесі сатылды. 9 аумақ бойынша келесі аукцион 2024 жылдың 27 қарашасына жоспарланған.
Жер қойнауын пайдаланушылардың келісімшарттық міндеттемелерін орындамай, ұзақ уақыт ұстаған жер қойнауы учаскелеріне аудит жүргізу жұмыстары жалғасуда. 2022 жылдан бері қайтадан аукционға шығарылатын 52 шартты бұзып, 9 келісімшарт бойынша 1,9 млрд теңге қарыз өтеді. 2022 жылы шарттық міндеттемелерді бұзғаны үшін жалпы сомасы 12 млрд теңгеге 158 хабарлама жолданып, оның 5,6 млрд теңгеге жуығы өтелді. Келісімшарттық міндеттемелерді бұзғаны үшін 2023 жылы жалпы сомасы 14 млрд теңгеге 141 хабарлама жолданып, бүгінгі таңда оның 2,4 млрд теңгеге жуығы өтелді. Бұл жұмыс тұрақты және жүйелі түрде жүргізіледі.
Энергетика министрі Алмасадам Сәтқалиев геологиялық барлау, «Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы» Кодекске өзгерістер енгізу мәселелеріне де тоқталды. Оның айтуынша, Қазақстанда бүгінде зерттелмеген немесе нашар зерттелген болып тұрған әлеуетті ресурстар бар.
«2022 жылға дейін геологиялық барлауға әлеуетті инвестициялардың төмендеу тенденциясын байқаймыз. Осылайша, инвестициялық ахуалды жақсарту мақсатында жер қойнауын пайдалану саласындағы заңнаманы жетілдіру бойынша тұрақты жұмыс жүргізілуде. 2022-2023 жылдар аралығында жер қойнауын пайдалану саласындағы заңнамаға геологиялық барлауды ынталандыруға және елдегі инвестициялық ахуалды жақсартуға бағытталған тұжырымдамалық өзгерістер енгізілді», — деді Алмасадам Сәтқалиев.
Атап айтқанда, 2023 жылы қабылданған түзетулер шеңберінде:
- барлауға қосымша инвестициялардың орнына барлау уақытын ұлғайту;
- таусылған (жетілген) кен орындарын игеруді ынталандыру;
- жер қойнауын пайдаланушының сейсмикалық барлау нәтижелері бойынша бұрғылаудан бас тартуы бөліктері бойынша нормалар енгізілді.
Жер қойнауын пайдалану жөніндегі операциялардың және негізгі жобалау құжаттары сараптамасының кезінде:
- іздестіру сатысындағы геологиялық барлау жобаларын хабарлау тәртібі;
- жобалау құжаттарын салалық бағалаудан кейін экологиялық сараптаманы жүргізу бойынша әкімшілік рәсімдер оңтайландырылды.
Жер қойнауын пайдаланушылардың қаржылық және әкімшілік шығындарын азайту:
- тиімсіз сараптамаларды жою;
- құжаттарды өңдеу уақытын қысқарту .
2024 жылы жоспарланған өзгерістер:
- өз қаражаты есебінен нашар зерттелген учаскелерде геологиялық барлауды жүзеге асыратын инвесторларға жер қойнауын пайдалануға басым құқықтарды беруге.
- көмірсутектер саласындағы ұлттық компаниялардың мүддесі жоқ салаларды өткізуге және игеруге мүмкіндік береді.
Түзетулер ұлттық компанияларға тиісті жер қойнауы учаскесін мемлекеттік жер қойнауы қорын басқару бағдарламасына енгізілген күннен бастап тікелей келіссөздер жүргізуге өтінім беру үшін 3 жыл мерзіммен шектеуге бағытталған. Көрсетілген мерзімде ұлттық компаниялардан өтінім түспесе, участок аукционға шығарылады.
Жаңадан жасалған барлауға келiсiмшарттар бойынша жер қойнауын пайдалану құқығын иелiктен шығару шарттарын шектеу. Алыпсатарлық әрекеттерді болдырмау мақсатында барлауға және өндіруге арналған келісімшарт жасалған күннен бастап алғашқы 3 жыл ішінде жер қойнауын пайдалану құқығын иеліктен шығаруға тыйым салу ұсынылады, өйткені шарттардың бірі аукцион – жеңімпаздың геологиялық барлау жүргізу міндеттемесі.
Биылғы 9 айдың қорытындысы бойынша жер қойнауын пайдаланушылардың тауарларды, жұмыстарды және көрсетілетін қызметтерді сатып алуының жалпы көлемі 4,3 трлн теңгені құрады, оның ішінде ел ішіндегі құнның үлесі 2,7 трлн теңге немесе 61%.
Энергетика министрлігі Мұнай-газ инжинирингін дамытудың халықаралық орталығымен бірлесіп, ірі жер қойнауын пайдаланушылардың барлық сатып алуларының 77% құрайтын 16 өнім тобын анықтады. 2022-2023 жылдар аралығында әлемдік жабдық өндірушілерімен өндірісті оқшаулау және технологиялар трансферті жөніндегі 23 келісімге қол қойылды. Биыл мамыр айында Астана қаласында ірі жер қойнауын пайдаланушылар отандық тауар өндірушілермен және жұмыстарды (көрсетілетін қызметтерді) жеткізушілермен жалпы сомасы $240 млн құрайтын шарттар жасасты.
Сондай-ақ осы жылғы шілде айында Атырау қаласында мұнай-газ инжинирингінің форумы өтіп, онда ұзақ мерзімді келісімшарттар жасау мақсатында Теңізшевройл, Қарашығанақ Петролеум Оперейтинг, Норт Каспиан Оперейтинг Компани және отандық өндірушілер арасында одан әрі ынтымақтастық туралы 55 меморандумға қол қойылды. Бұдан бөлек, 2 қазанда Атырау қаласында жалпы сомасы шамамен $400 млн құрайтын 16 келісімшартқа қол қойылды. Сонымен қатар 11 қазанда Атырауда Теңізшевройл мен отандық тауар өндірушілер мен жұмыстарды (көрсетілетін қызметтерді) жеткізушілер арасында жалпы сомасы шамамен $90 млн болатын 5 келісімшартқа қол қойылды. Ал 15 қазанда Ақтауда қазақстандық өндіруші «Atyrau Oil Service» жауапкершілігі шектеулі серіктестігімен жалпы сомасы 1 млрд теңгеге желілік жетек жүйесін өндіруге және Павлодар мұнайхимия зауыты мен «Intertrans C.A» жауапкершілігі шектеулі серіктестігімен алкилатты өндіруге 51 млрд теңгеге офтейк-келісімшарт жасалды. Жер қойнауын пайдаланушылар тауарларының, жұмыстары мен көрсетілетін қызметтерінің ішкі құнын арттыруды ынталандыру жөніндегі шараларды тұрақты түрде жүзеге асырылады.
Әрі қарай Алмасадам Сәтқалиев мұнай өндіру саласы бойынша атқарылып жатқан жұмыстар мен жоспарлар туралы баяндады. Оның сөзінше, 10 айдың қорытындысы бойынша мұнай өндіру 73,5 млн тоннаны құрады. Биылғы мұнай өндіру болжамы 88,4 млн тоннаны құрайды.
«Жоспармен салыстырғанда, өндіріс көлемінің төмендеуі Теңіз және Қашаған ірі кен орындарындағы күрделі жөндеу жұмыстарына байланысты. Сондай-ақ өндіріс көлемінің төмендеуіне Қарашығанақ кен орнындағы жоспардан тыс тоқтаулар мен Орынбор газ өңдеу зауытынан газ алуға шектеулер әсер етті. Өндіріс деңгейінің төмендеуіне ОПЕК+ келісімі бойынша міндеттемелердің орындалуы да әсер етіп отыр. Қазақстан ОПЕК+ келісіміне қатысады. Қазақстан үшін басқа елдер сияқты, 2024 жылға белгілі бір міндеттемелер белгіленген. Келісімнің талаптарын сақтау әлемдік мұнай нарығындағы тұрақтылықты сақтау үшін қажет», — деп атап өтті Алмасадам Сәтқалиев.
Еліміздің мұнай-газ кешенін дамытуда республикадағы мұнай өндірудің 65% құрайтын үш ірі кен орны маңызды рөл атқарады. Жобаларды іске асыру басталғаннан бері жалпы тікелей инвестиция көлемі шамамен $185 млрд құрады.
Болжамдарға сәйкес, 2026 жылдан бастап ірі жобаларды жүзеге асыру есебінен жылдық мұнай өндіру көлемі 100 млн тоннадан асады деп күтілуде.
Теңізшевройл мұнай өндіруді жылына 12 млн тоннаға арттыруды қамтамасыз ететін Келешек кеңейту жобасын жүзеге асыруда.
Қарашығанақта 5 компрессордағы жұмыстар аяқталды, шикі газды қайта айдау үшін 6 компрессорды іске қосу жұмыстары жүргізілуде, бұл мұнай өндіруін жылына 11-12 млн тонна деңгейінде сақталуын қамтамасыз етеді. Бұл ретте кен орнында қуаттылығы 4 млрд м3 газды өңдейтін зауытты салу жобасы жүзеге асырылуда. 2028 жылдың соңына дейін аяқтау жоспарланып отыр.
Қашағанда 2026 жылдан бастап мұнай өндіруді 1 млн тоннаға арттыруды көздейтін қуаты жылына 1 млрд м³ Газ өңдеу зауытын салу жұмысы жүргізілуде. Сонымен қатар 2029 жылы қуаты жылына 2,5 млрд м³ газ өңдеу зауытын салу арқылы мұнай өндіруді 2 млн тоннаға арттыруды қамтамасыз ету күтілуде.
Жалпы алғанда, үш ірі жобадағы мұнай өндіру республикадағы барлық мұнай өндірудің 70% құрайды, оған шамамен $17 млрд инвестиция салынады. 2029 жылға қарай алғашқы мұнай өндіруді 4 млн тоннаға дейінгі ең жоғары өндіру көлемімен Қаламқас-Хазар кен орны қамтамасыз етеді. Бұл жобаны жүзеге асыруға $6,6 млрд инвестиция салынады.
Бұл ретте 2030 жылға дейін перспективалы жер қойнауы учаскелерін геологиялық барлауға $5 млрд инвестиция салынады, бұл 2040 жылға қарай 11 млн тонна мұнай өндіруді қамтамасыз етеді.
Жалпы 2030 жылға қарай мұнай өндіруге салынатын инвестиция ірі кен орындарына шамамен $21 млрд құрайды.
«Мұнай өндірудің 30% дейін қамтамасыз ететін басқа кен орындарының көпшілігі мұнай өндірудің төмендеуімен игерудің кеш сатысында екенін атап өткен жөн. Мысалы, Маңғыстау, Ақтөбе және Қызылорда облыстарында мұнай өндірудің айтарлықтай төмендегені байқалады. Бұл ретте соңғы екі облыс мұнайдың негізгі бөлігін ішкі нарыққа жеткізетінін атап өткім келеді. Сонымен қатар 2040 жылға қарай ірі кен орындарын қоспағанда, кен орындарында мұнай өндірудің төмендеу үрдісі сақталады. Бұл мәселені шешу үшін қазір жетілген кен орындарын қолдау шаралары әзірленді, соның ішінде салықтық сипатта жаңа өндіріс технологияларын әзірлеуге және енгізуге міндетті түрде қайта инвестициялау шартымен 2045 жылға қарай шамамен 40 млн тонна қосымша өндіруге мүмкіндік береді», — деді энергетика министрі.
Бүгінгі таңда Каспий құбыр консорциумы Қазақстан мұнайын экспорттаудың ең сенімді және тиімді бағыты болып табылады. Жобаны әзірлеудің барлық кезеңдері бойынша инвестицияның жалпы көлемі $8,4 млрд-тан астам болды.
Бүгінгі таңда айдау көлемін жылына 67-ден 81,5 млн тоннаға дейін арттыруға техникалық мүмкіндік бар, оның ішінде Қазақстан учаскеcі үшін жылына 53,7-ден 72,5 млн тоннаға дейін. 2024 жылға күтілетін экспорттау болжамы шамамен 88,4 млн тонна мұнай өндіру кезінде 68,8 млн тонна болуы мүмкін. Негізгі бағыттар бойынша: Каспий құбыр консорциумы 55,4 млн тонна мұнай, Атырау-Самара 8,6 млн тонна, Қытай 1,1 млн тонна, Ақтау порты 3,6 млн тонна, теміржол 0,05 млн тонна.
2024 жылы Ресей мұнайын транзиттік тасымалдау жоспары Қытайға 10 млн тонна, Өзбекстанға 200 мың тонна. Бұл ретте 2023 жылдан бастап Германиядағы Шведт мұнай өңдеу зауытына «Дружба» жүйесі бойынша жеткізілімдер де жүргізілді. Биыл Шведтке 1,4 млн тонна мұнай экспорттау жоспарлануда. Сонымен қатар мұнай өндірудің өсуін және жаңа теңіз жобаларын іске қосуды ескере отырып, орта мерзімді перспективада ҚазМұнайГаз-бен және басқа да мүдделі мекемелермен бірлесіп, қосымша, оның ішінде Транскаспий халықаралық көлік жолы бойымен тасымалдау маршруттарын дамыту жоспарда.
«Қазіргі уақытта Баку–Тбилиси–Джейхан бағыты ең перспективалы бағыттардың бірі болып табылатынын айта кету керек. Өйткені осы бағыттағы Қазақстан мұнайын жеткізу көлемін дамытуға және жүйелі түрде арттыруға біздің тарапымыздан да, Әзербайжан әріптестеріміздің тарапынан да қызығушылық бар. 2024 жылға Баку–Тбилиси–Джейхан маршруты арқылы 1,5 млн тонна Қазақстан мұнайын жеткізу жоспарлануда. Осы маршрут бойынша жеткізу көлемін жылына 20 млн тоннаға дейін ұлғайту перспективалары зерттелуде. Баку-Супса мұнай құбырының мүмкіндіктері қарастырылуда. Өткізу қабілеті жылына 5 млн тоннаны құрайды, жеткізудің мүмкін көлемі жылына 3 млн тоннаға дейін жетеді. Бұл маршрутты пайдалану мәселесі пысықталуда және талқылануда. Ұзақ мерзімді перспективада Ескене-Құрық мұнай құбырын салу мәселесі де пысықталуда. Мұнай құбырының болжамды техникалық қуаты шамамен жылына 20-30 млн тонна», — деп атап өтті Алмасадам Сәтқалиев.
Сонымен қатар министр нарықты жанар-жағармаймен қамтамасыз ету мәселесіне де тоқталды. Оның айтуынша, биылғы жылғы 10 айда мұнай өңдеу көлемі 15,1 млн тоннаны құрады. 2024 жылы мұнай өңдеу 17,9 млн тоннаға жетеді деп күтілуде, 2032 жылға жоспар – 28 млн тонна. Биылғы жылғы 10 айда мұнай өнімдерін өндіру 11,1 млн тоннаны құрады. Биылғы жылғы болжам 14,5 млн тонна күтілсе, 2032 жылға жоспар 23,7 млн тонна.
Өндіріс-тұтыну балансы жыл сайын жаңартылып отырады және Қазақстан нарығының тұрақтылығы үшін жанар-жағармай импорты бойынша Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасында Индикативтік теңгерім жасалады. Мұнай өнімдерін өндіруді одан әрі ұлғайту бойынша бірқатар шаралар жоспарлануда. Шымкент мұнай өңдеу зауытында 2030 жылға қарай өндіріс қуатын 2 есеге немесе 6 млн тоннадан 12 млн тоннаға дейін кеңейту жоспарлануда. Зауыттың мұнаймен толтырылуын қамтамасыз ету үшін Атырау–Кеңқияқ, Кеңқияқ–Құмкөл мұнай құбырлары кеңейтіледі.
Павлодар мұнай өңдеу зауытында 2026 жылға дейін қосымша 500 мың қысқы дизель отынын өндіру жобаларын жүзеге асыру жоспарлануда. Бірінші кезеңде бұл бастапқы мұнай өңдеу қуатын жылына 6 млн тоннаға дейін арттыруға мүмкіндік береді. Жылына 8 млн тоннаға дейін мұнай өңдейтін Павлодар мұнай-химия зауытын кеңейтудің Екінші кезеңі басталып жатыр. Осы жылдың соңына дейін алдын ала техникалық-экономикалық негіздемені әзірлеушіні таңдау жоспарлануда.
Атырау мұнай өңдеу зауытында 2028 жылға дейін мұнайды қайта өңдеу қуатын жылына 5,5 млн тоннадан 6,7 млн тоннаға дейін ұлғайту арқылы ашық түсті мұнай өнімдерінің өндірісін 66-дан 77%-ға дейін арттыру шараларын қабылдау жоспарлануда. Бұл 2035 жылға дейін бензинге, авиациялық және дизельдік отынға деген нарық сұранысын толық жабуға және артық жанар-жағармайды экспорттауға мүмкіндік береді.
2060 жылға қарай көміртегі бейтараптығына қол жеткізу стратегиясы және Біріккен Ұлттар ұйымының тұрақты даму мақсаттары көлік шығарындыларын азайту және климаттың өзгеруімен және оның зардаптарымен күресуге шұғыл шаралар қабылдау үшін барлық мұнай өңдеу зауыттарының K5+ экологиялық стандарттарын белсенді түрде енгізу қажеттілігіне әкеледі. К4-тен К5+ дейін экологиялық стандарттарға сәйкес келетін мотор отындарын өндіруге кезең-кезеңімен көшуді бастау қажет.
Аталған жобаларды іске қосу жанар-жағармай материалдарының нарықтық бағасына кезең-кезеңімен көшу есебінен олардың өтелуі жағдайында мүмкін болады. 2036 жылы күтілетін жеңіл мұнай өнімдерінің тапшылығына байланысты қуаты жылына 10 млн тонна болатын жаңа мұнай өңдеу зауытын жобалауды, бірақ 2030 жылдан кешіктірмей жобалауды және 2032 жылы салуды бастау қажет.
Жаңа мұнай өңдеу зауытын салу 2040-2050 жылдар аралығында елдің жанар-жағармайға деген қажеттілігін жабады, Орталық, Оңтүстік және Оңтүстік-Батыс Азияның қарқынды дамып жатқан нарықтарына жанар-жағармай экспорттауға мүмкіндік береді.
Мемлекет басшысы ішкі нарықты отандық битуммен қамтамасыз етудің маңыздылығын атап өтті. Бүгінгі таңда зауыттардың қазіргі қуаты 1,2 млн тоннаны құрайды, бұл ішкі нарықтың барлық сұраныс көлемін өтейді. Сонымен қатар битум өндірісін жылына 500-ден 750 мың тоннаға дейін ұлғайту арқылы «CaspiBitum» қуатын арттыру жобасы жүзеге асырылуда. 2025 жылдың 1 тоқсанында аяқтау жоспарланып отыр. Осылайша, жол құрылысы саласына жылына 1 млн тонна битум қажет болса:
- Қазақстан битумы өндірісінің қуаты жылына 1,45 млн тоннаға жетеді;
- Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасындағы индикативтік теңгерім шеңберінде Ресей битумын импорттау – жылына 0,5 млн тонна;
- Қазақстан және Ресей битумының көлемі жылына 2 млн тоннаға жуық немесе нарық сұранысының 200%-ына дейін болады.
Сонымен қатар битум шығаратын 2 жаңа зауыт салу мәселесі қарастырылуда:
- 2026 жылы Ақтөбеде Qazaq Bitum жылына 700 мың тонна;
- 2030 жылы Шымкент мұнай өңдеу зауытында жылына 770 мың тонна.
Былтыр ішкі нарыққа битум жеткізудегі өнімсіз делдалдарды жою туралы ұсыныс енгізілді. Бұл тәсіл мұнай, бензин және дизельдік отын мысалында 2023 жылғы қаңтардан бастап сәтті жұмыс істеп келеді. Бұл ұсыныс қолдау тапқан жағдайда, жақын арада «Мұнай өнімдерінің жекелеген түрлерін өндіруді және оның айналымын мемлекеттік реттеу туралы» заңға тиісті өзгерістерді қабылдауға болады.
Жанар-жағармайдың және сұйытылған мұнай газының балансы бойынша биыл ашық түсті мұнай өнімдерін өндіру 10,9 млн тоннаға жоспарлануда, битум өндірісінің болжамы 0,8 млн тонна. Ішкі нарықта жанар-жағармай материалдары мен битум тапшылығы қаупін болдырмау үшін, жыл сайын болжамды деректерге сәйкес Қазақстан мен Ресей энергетика министрліктері арасында индикативтік теңгерім бекітіледі.
Ағымдағы жылғы балансқа сәйкес 1,0 млн тоннаға жуық және битум 0,5 млн тонна көлемінде ашық түсті мұнай өнімдерін импорттау жоспарлануда. 2032 жылы ашық түсті мұнай өнімдерін өндіру 19 млн тоннаға дейін, битум өндірісі 2,5 млн тоннаға дейін өседі. Бұл жағдайда импорттау тоқтатылады және артық жанар-жағармайды экспорттау басталады.
«Сұйытылған мұнай газымен қамтамасыз ету де Үкіметтің маңызды міндеттерінің бірі. Ағымдағы жылы 10 айдың қорытындысы бойынша сұйытылған мұнай газын өндіру көлемі 2,5 млн тоннаны немесе 2023 жылмен салыстырғанда 104% құрады. 2024 жылға жоспарланған өндіріс көлемі шамамен 2,9 млн тонна. Министрлік сұйытылған мұнай газ нарығын тұрақтандыру бойынша бірқатар шараларды қабылдауда. Атап айтқанда, Қазақстан аумағынан сұйытылған мұнай газын экспорттауға тыйым салуды енгізу, сондай-ақ жаңа кен орындарын іске қосу шаралары. Сұйытылған мұнай газын тұтынудың болжамды өсімін ескере отырып, жаңа қуаттарды енгізу және сұйытылған мұнай газын өндіру көлемін 2032 жылға қарай 4,2 млн тоннаға дейін ұлғайту жөнінде шаралар қабылдануда», — деді Алмасадам Сәтқалиев.
Мұнай-газ секторын шикізатқа бағдарланудан жоғары қосылған құны бар өнім өндіруге қайта бағдарлаудың бір бағыты – мұнай-химия өнеркәсібін дамыту. Биылғы жылғы 10 айда мұнай-химия өнімдерін өндіру көлемі 461 млн тоннаны құрады. Жыл соңында 530 мың тонна өнім өндіріледі деп болжануда, бұл өткен жылмен салыстырғанда 1,5 есеге артық. 2029 жылы өндіріс көлемі 800 мың тоннаға жетеді деп күтілуде.
Министрлік мұнай-химия саласын дамытудың 2024-2030 жылдарға арналған Жол картасын әзірлеп, бекітті. Жол картасы шеңберінде мыналар жоспарлануда:
- жалпы құны $15 млрд болатын 6 жобаны іске асыру, нәтижесінде 20 мың жұмыс орнын ашылады;
- «Ұлттық индустриялық мұнай-химия технопаркі» Арнайы экономикалық аймағының аумағында инфрақұрылым салу;
- мұнай-химия шикізатын ішкі тұтынуды ынталандыру шараларын әзірлеу және т.б.
«Премьер-министрдің тапсырмасы бойынша «Мұнай және газ-химия өнеркәсібі туралы» Заңның реттеу саясатының консультативтік құжаты әзірленді, онда шикізатпен және қажетті инфрақұрылыммен қамтамасыз ету, мұнай-газ саласының одан әрі қайта бөлу және онымен байланысты салаларын дамытуды мемлекеттік ынталандыру шаралары қарастырылған», — деді энергетика министрі.
Сонымен қатар Алмасадам Сәтқалиев Мемлекет басшысының мұнай-химия саласын одан әрі дамытып, жаңа өндіріс орындарын құру міндетін орындау бойынша атқарылып жатқан жұмыстар туралы баяндады. Оның айтуынша, полиэтилен өндіру ірі жобасы бойынша ағымдағы жылғы қыркүйек айында қуаты 1,25 млн тонна зауытын салу жұмыстары басталды. Зауыт 2029 жылы іске қосылады деп күтілуде.
«Ұлттық индустриялық мұнай-химия технопаркі» арнайы экономикалық аймағында іске қосуы 2028 жылға жоспарланған бутадиен және оның туындыларын өндіру бойынша қуаты 305 мың тоннаға дейін және 2029 жылы іске қосу арқылы қуаты 735 мың тонна полиэтилентерефталат өндіру жобалар іске асырылуда. Маңғыстау облысында қуаты 1,1 млн тонна аммиак-карбамид кешенін 2029 жылы аяқтай отырып іске асыру жоспарлануда. Ақтөбе облысында қуаты 1,0 млн тонна карбамид 2030 жылы аяқталатын жобаны іске асыру зерттелуде. Павлодар облысында 2028 жылы іске қосылатын қуаты 95 мың тонна алкилатты өндіру жобасын іске асыру жоспарлануда. Бұл жобаларды жүзеге асыру 2030 жылы мұнай-химия өнімдерін өндіруді 2,2 есеге арттыруды қамтамасыз етеді.
Қазіргі уақытта мұнай-газ секторында құн тізбегіне қатысушылардың барлығы дерлік бақылау-өлшеу құралдарымен жабдықталған. Деректер нақты уақыт режимінде беріледі. Алайда мұнай өнімдерінің көтерме саудасы секторында бақылау-өлшеу құралдарымен қамту деңгейінің төмендігі байқалады. Кейбір мұнай базалары әлі де сұр аймақта қалып отыр.
Сондай-ақ мүдделі мемлекеттік органдармен бірлесе отырып, басқару жүйелерін орнату бойынша мұнай цистерналары иелерінің міндеттері мен жауапкершілігін күшейту бөлігінде нормативтік құқықтық актілерге өзгерістер енгізу бойынша жұмыс жүргізілуде.
2024 жылы мұнай және мұнай өнімдерін өндіру, тасымалдау, өңдеу және өткізу процестерін оңтайландыруға бағытталған мынадай бірнеше негізгі цифрлық жобаларды жүзеге асырылды:
1. Модуль Жер қойнауын пайдалануға келісімшарт – аукцион қорытындысы бойынша келісімшартқа қол қою бойынша мемлекеттік қызметтерді автоматтандыру.
2. Лицензиялық-келісімшарттық шарттар бойынша цифрлық мониторинг модулі көмірсутектер жер қойнауын пайдалануға келісімшарт.
3. Сұйытылған мұнай газын жеткізу жоспарының модулі – сұйытылған табиғи газды жеткізу жоспарын құрудың мемлекеттік функциясын автоматтандыру.
4. Мұнай өңдеу зауытының негізгі қуатына қол жеткізудің ақпараттық жүйесі – жүйе ағымдағы жылғы 1 наурызда өнеркәсіптік пайдалануға іске қосылды және мұнай өнімдеріне ашық және тең қолжетімділікті қамтамасыз етеді.
5. Жанармай құю станцияларындағы лимиттерді және сараланған бағаларды бақылаудың ақпараттық жүйесі – жанар-жағармай құю станциялары қызметін мемлекеттік реттеу жөніндегі пилоттық жоба.
Қазір мынадай жобаларды енгізу жүзеге асырылуда:
1. Мұнай жеткізу графигін құру модулі.
2. Мұнай өнімдерін жеткізу жоспарын құру модулі.
2025 жылға жоспар:
1. Газ кен орындарын қосу – газ кен орындарын бірыңғай цифрлық жүйеге енгізу.
2. Көмірсутектерді ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстар жөніндегі жұмыс станцияларын автоматтандыру.
3. Мемлекеттік жер қойнауын басқару бағдарламасын қалыптастыруды автоматтандыру.
«Қазақстанның мұнай-газ саласының цифрлық трансформациясы мұнай өндіруден бастап оны бөлшек саудаға өткізуге дейінгі барлық кезеңдерді қамтитын белсенді дамуды жалғастыруда. Цифрлық шешімдерді енгізу саланы басқарудың ашықтығы мен тиімділігін арттыруға әкеледі», — деп атап өтті Алмасадам Сәтқалиев.
Оның айтуынша, жоспарланған шаралардан күтілетін нәтижелер мынадай болмақ:
- геологиялық барлау жұмыстарына 2030 жылға дейін шамамен $5 млрд тарту;
- ірі кен орындарындағы жобаларды жүзеге асыру үшін шамамен $21 млрд тарту;
- 2030 жылы мұнай өндіруді 111,8 млн тоннаға дейін арттыру;
- жетілген кен орындарын ынталандыру 2045 жылға дейін шамамен 40 млн тонна мұнай өндіруді қамтамасыз етеді;
- өндірісті оқшаулау және тауарлардың, жұмыстар мен көрсетілетін қызметтердің ел ішіндегі құнын арттыру;
- мұнайды сыртқы нарыққа тасымалдау маршруттарын әртараптандыру;
- жұмыс істеп тұрған мұнай өңдеу зауыттарын кеңейту есебінен мұнай өңдеудің жылына 18-ден 28 млн тоннаға дейін немесе +50% өсуі;
- 2030-2036 жылдары отандық жанар-жағармай нарығын 100% қамтамасыз ету;
- 2030-2040 жылдары қуаты жылына кемінде 10 млн тонна болатын жаңа мұнай өңдеу зауытын салу 400 млн астам халқы бар Орталық, Оңтүстік және Оңтүстік-Батыс Азия нарығына жанар-жағармай тапшылығын және экспорттауды шешу;
- мұнай және мұнай өнімдерінің айналымын 100% есепке алуды қамтамасыз ету, жетекшілік ететін салаларда мемлекеттік қызметтерді көрсету және мемлекеттік функцияларды орындауды автоматтандыру;
- 2030 жылға қарай жалпы инвестиция көлемі $15 млрд құрайтын 6 ірі мұнай-химия жобаны іске асыру;
- 2030 жылы мұнай-химия өнімдерін өндіруді 2,2 есеге арттыру.
Өз кезегінде сөз алған «ҚазМұнайГаз» ҰҚ» АҚ басқарма төрағасы Асхат Хасенов компанияның ағымдағы қызметі мен даму жоспарлары туралы баяндады. Оның айтуынша, қазіргі сәтте «ҚазМұнайГаз» Қазақстандағы барлық мұнай өндірудің 26%, мұнай тасымалдаудың 56% және мұнай өңдеудің 80% жүзеге асырады. 2023 жылдың қорытындысы бойынша елдің шоғырландырылған бюджетіндегі «ҚазМұнайГаздың» салық және басқа да аударымдарының үлесі шамамен 10% құрады, басқаша айтқанда компания мемлекеттік бюджет пен Ұлттық қорға жалпы 2,4 трлн теңге төледі.
«Бүгінгі таңда «ҚазМұнайГаз» – елдегі аса ірі жұмыс берушілердің бірі. Компания құрылымында 50 мың, ал мердігерлік компаниялармен бірге шамамен 80 мың адам еңбек етеді. Осы жылдың 10 айының қорытындысы бойынша өндірістік көрсеткіштердің өскені байқалады, ал мұнай өңдеу көлемі былтырғы деңгейімен бірдей. «ҚазМұнайГаздың» қаржылық жағдайы тұрақты. Өтімділік пен қарызды тиімді басқару есебінен қаржылық тұрақтылық көрсеткіштерінің жақсарғаны байқалады. Халықаралық рейтингтік агенттіктердің «ҚазМұнайГазға» неғұрлым позитивті баға бергені де осының дәлелі», — деп атап өтті Асхат Хасенов.
IPO-ға шыққан сәттен бергі акцияларының құны бір акция үшін 8,4 мың теңгеден 13,4 мың теңгеге жетіп, 60%-ға өсті. 2022 және 2023 жылдары компания акционерлерге әр жылға тиісінше 300 млрд теңге мөлшерінде рекордтық дивидендтер төледі. 2024 жылы 350 млрд теңге мөлшерінде дивидендтер төлеу жоспарлануда.
«ҚазМұнайГаз» кредиттік тетіктің қолайлы деңгейін сақтап, қарыз міндеттемелерін жоспарлы азайту бойынша тұрақты түрде жұмыс жүргізіп отырады, мысалы, 2017 жылдан бері ҚМГ тобының қарызы $13,0 млрд-тан $7,9 млрд-қа дейін азайды. Яғни, өсіп келе жатқан дивидендтер мен қарыздың азаюы компанияның тиімді жұмысының дәлелі. «ҚазМұнайГаздың» геологиялық барлау қызметі әрқашан компания қызметінің негізгі бағыты болды және болып та қала береді. 2024 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша мұнай мен конденсаттың қоры 780 млн тоннаны құрады. Соңғы 5 жылда жете барлау және активтерді сатып алу іс-шараларының есебінен қорларды толтыру коэффициенті 200%-ға жетеді.
Қазіргі уақытта компанияның портфелінде геологиялық ресурстарының жалпы көлемі мұнай баламасында шамамен 2 млрд тонна болатын 11 жер қойнауын пайдалану жобасы бар, олардың бір бөлігі стратегиялық серіктестердің қатысуымен жүзеге асырылуда. «ҚазМұнайГаз» мұнай өндіру айтарлықтай азайған Қызылорда және Ақтөбе облыстарында геологиялық барлау жобаларын іске асыра бастағанын атап өткен маңызды. Атап айтқанда, осы жылдың мамырдың соңында Қызылорда облысында орналасқан Торғай Палеозой жобасы бойынша 5500 метр терең ұңғыманы бұрғылау басталды. Сонымен қатар Ақтөбе облысында Қаражар жобасы бойынша (3000 метр) барлау ұңғымаларын бұрғылауды бастау жоспарланып отыр. Яғни, осы өңірлердегі табиғи сарқылу фактілерін ескере отырып, «ҚазМұнайГаз» күрделі терең бұрғылауға барып отыр.
Қазіргі бар келісімшарттардан бөлек, «ҚазМұнайГаз» потенциалы мұнай баламасында 1,7 млрд тоннаға жетуі мүмкін перспективалы және аз зерттелген учаскелерде жер қойнауын геологиялық зерттеуді белсенді дамыта бастады. Осы бағыт аясында Ақтөбе, Батыс Қазақстан және Маңғыстау облыстарында бес жаңа учаскеде ауқымды сейсмикалық барлау жүргіздік, онда потенциалдың жоғары екені анықталды.
Жоғарыда аталған учаскелер Shell, Chevron, CNOOC, Sinopec, CNPC сияқты компаниялардың ерекше назарын аударды. Қазіргі уақытта стратегиялық серіктестерді анықтау және жаңа келісімшарттар алу жұмыстары басталып жатыр. Мысалы, осы жылғы қазанда CNOOC компаниясымен Жылыой барлау жобасы бойынша келісімнің негізгі шарттарына қол қойылды. Осылайша, «ҚазМұнайГаз» бүгінгі таңда мұнай мен газ іздеуде тиісті жұмыс жүргізіп жатыр.
«Геологиялық барлау жұмыстары жоғары геологиялық және қаржылық тәуекелдермен байланысты екенін білесіздер. Мәселен, әлемдік статистикаға сүйенетін болсақ, геологиялық барлау жобаларының табысы болуы тек 20-30%-ды құрайды, яғни әрбір бұрғыланған 10 ұңғыманың тек 2-3-і ғана сәтті болады. Өкінішке қарай, бұл статистикаға өзіміз де куә болып отырмыз. Каспий теңізінің қазақстандық секторында соңғы жылы екі ұңғыманы (бұрғыладық, олар сәтсіз болып шықты, инвесторлар шамамен $180 млн жұмсады. Бұл табиғи процесс, «ҚазМұнайГаз» ұлттық компания ретінде геологиялық барлауға инвестиция салуды жалғастыратын болады», — деді компания басшысы.
1990 жылға дейін барлау ұңғымаларының саны мен бұрғылау тереңдігі ұлғайып, геологиялық барлау жұмыстары белсенді жүргізілді. Бұл ірі кен орындарының ашылуына әкелді. Бұл орайда, сәтті табылғаны тек 15%-ды құрайды. 1990 жылдардан кейін барлау ұңғымаларын бұрғылау негізінен инфрақұрылымы дамыған, жақсы геологиялық зерттелген және экономикасы дамыған аймақтардың шегінде таяз жерлерде жүргізілді. Ендігі ашылулар тереңдігі қабаттарда. Терең ұңғымаларды бұрғылау капиталды көп қажет ететін процесс және оның тәуекелі одан да жоғары. Бүгінгі күні ҚМГ бірқатар жобаларды жүзеге асыруда, мысалы, биыл 23 қарашада «Татнефть» компаниясымен бірге Қаратон Подсолевой тереңдігі 5500 метр ұңғыманы бұрғылау жұмыстары басталды.
Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша қабылданған «Жақсартылған модельдік келісімшарт» тетігі күрделі геологиялық барлау жобаларының тартымдылығын арттыруға мүмкіндік берді. «ҚазМұнайГаз» терең қабаттарды геологиялық барлауға инвестициялар тарту мақсатында осы тетікті жетілдіруді жалғастыру қажет деп санайды. «ҚазМұнайГаз» қазірден бастап үлесі 50%-дан асатын, мұнай қоры қиын алынатын кен орындарын игеруді бастап жатыр. Компания әрбір кен орнына қатысты жеке көзқараспен, мұнай беруді арттыру әдістерін қолдануды көздейтін Технологиялық сын-қатерлер бағдарламасын әзірледі. Былтыр «Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы» Кодекске «өнімі сарқылып келе жатқан кен орындары» ұғымы және осы кен орындарын игеретін жер қойнауын пайдаланушылардың міндеттемелері енгізілді. Үкіметтің экономикалық блогымен бірлесіп жүргізілген жұмыстың нәтижесінде жаңа Салық кодексінің жобасында осындай кен орындары үшін «Жер қойнауын пайдалануға арналған балама салық» режимін қолдану мүмкіндігі көзделді.
Сонымен қатар «ҚазМұнайГаз» жұмысының маңызды бағыттарының бірі – ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстар (ҒЗТКЖ) жобалары бойынша жетекші университеттермен және ғылыми-зерттеу институттарымен өзара іс-қимыл жасау. Мысалы, Қ.И. Сәтбаев атындағы университетпен мұнай өндіруді ұлғайту мақсатында мұнай қабаттарындағы ағындарды қайта бөлу бойынша жұмыс жүргізілді. Д.В. Сокольский атындағы Отын, катализ және электрохимия институтымен мұнай кәсіпшілігі жабдықтарының коррозиясына қарсы күрес бойынша жұмыстар жүргізді. Осы бағытта жұмыс жалғасып жатыр.
Мұнай өңдеу және мұнай өнімдерін өндіру энергия қауіпсіздігінің маңызды негізі болып табылады. Бүгінгі таңда барлық 3 ірі мұнай өңдеу зауыты әлеуметтік маңызы бар мұнай өнімдерін өндіру бойынша міндеттемелерді орындауда. Кешенді жұмыс пен зауыт жұмыскерлерінің қажырлы еңбегінің арқасында жыл сайын мұнай өнімдерін өндіру көлемі жоғарғы көрсеткіштерге жетіп отыр. «ҚазМұнайГа»з 5 жыл ішінде қосымша 750 мың тонна автобензин, 400 мың тонна дизель отыны және 100 мың тонна авиаотын өндірді. Қазіргі уақытта ҚазМұнайГаз артып келе жатқан сұранысты жабу үшін жүйелі жұмыстар жүргізуде.
Бірінші, жыл сайын отынды жағу мен шығындарды азайту, сондай-ақ жеңіл фракциялар өндірісін ұлғайту бойынша жүзеге асырылып жатқан іс-шаралар нәтижесінде өндірістік көрсеткіштер жақсарып, өндіріс көлемі артып келеді. Екінші, барлық 3 отандық мұнай өңдеу зауытында 2030 жылға дейін қуаттылықты кеңейту бойынша инвестициялық жобалар іске асырылуда. Ең маңызды жобалардың бірі – екінші серіктес - СНПС компаниясымен бірлесіп Шымкент мұнай өңдеу зауытының қуатын 12 млн тоннаға дейін кеңейту. Ішкі нарықты битуммен қамтамасыз ету үшін Ақтау қаласындағы битум зауыты - Caspi Bitum қуатын 500 мың тоннадан 750 мың тоннаға дейін кеңейту жобасы бойынша құрылыс жұмыстары.
Мұнай-газ химиясы әлемдегі мұнай-газ саласының негізгі драйвері екені белгілі. Wood Mackenzie сияқты сарапшылардың болжауынша, әлемдегі мұнай-газ химиясының өсу қарқыны жалпы ішкі өнімнен асып түседі, бұл орайда пластикті тұтыну 2060 жылға қарай 3 есеге өседі. Сонымен қатар бүгінгі таңда Қазақстан полипропиленнен бөлек, барлық базалық полимерлердің нетто-импорттаушысы. Бұл негізгі базалық полимерлерді сатып алуға жыл сайын елден $640 млн астам қаражат кетеді дегенді білдіреді, 2023 жылы оның импорты 470 мың тоннаға жетті. Бұдан бөлек, ішкі полимер өндірісінің болмауы да сауда балансына теріс әсер етуде. 2023 жылы $3,6 млрд сомасына дайын өнім әкелінді, бұл Қазақстан импортының жалпы көлемінің 6%-ын құрайды. Негізгі позицияларға пластикалық бұйымдар, пластик пен резеңкеден жасалған тауарлар, резеңке жатады. Сондықтан «ҚазМұнайГаз» қосылған құны жоғары өнімдер өндірісін салу бойынша кешенді жұмыс жүргізуде.
2022 жылдың соңында «ҚазМұнайГаз» қуаты 500 мың тонна полипропилен өндіретін зауыт салды. Бұл елімізде іске асырылған алғашқы шикізаттан бастап дайын өнімге дейінгі толық циклді технологиялық кешен. «ҚазМұнайГаз» жобаны өз басқаруына алғаннан кейін ковидке байланысты барлық шектеулерге қарамастан, зауыт құрылысы белгіленген мерзімде аяқталды.
Әлемдік практика бойынша осыған ұқсас күрделі өндірістік объектілерді іске қосып-реттеу жұмыстары мен пайдалануға беру процесіне, күтпеген сыртқы факторларды ескермегенде, шамамен 2 жыл уақыт кетеді.
«ҚазМұнайГаз» зауыт салу процесімен қатар өз жұмыскерлерін «жаңадан бастап жасақтау» және заңнамалық нормаларды өзгерту бойынша кешенді жұмыс атқарды. Полипропилен зауытын салып, іске қосқанымыз елдегі мұнай-газ химиясын дамытудағы маңызды қадам болды.
Бірінші, іске қосу басталғаннан бері полипропилен импорты 63%-дан 17%-ға дейін немесе 3 еседен астамға азайды. Екінші, «полиэтилен» сияқты екінші ірі жобаға инвесторларды тартылды. Стратегиялық серіктестер - СИБУР және Sinopec компанияларымен бірлесіп, биыл қыркүйекте қуаты жылына 1,25 млн тонна полиэтилен өндіру зауытының ерте құрылыс жұмыстары басталды. Кәсіпорынды 2029 жылы пайдалануға беру жоспарланып отыр.
Мұнай-газ химиясы жобаларын іске асыруға ұзақ уақыттың кетуі, тиісті тәжірибесі бар сенімді инвесторды іріктеуді, лицензиялық технологияларды таңдауды, күрделі жабдықтарды жобалауды, жеткізуді көздейтін жұмыстар кешеніне, сондай-ақ инфрақұрылымның дайын болуына байланысты екенін атап өткен жөн.
Былтыр «ҚазМұнайГаздың» инвестициялық портфелі қазіргі уақытта жобалау жұмыстары жүріп жатқан полиэтилентерефталат және карбамид деген тағы екі перспективалы жобамен толықты. Аталған жобалардың болашақ өнімдері аса сұранысқа ие екенін және ішкі нарықты пластмассаның кең тараған түрлерімен, сондай-ақ азот тыңайтқыштарымен қамтамасыз ететінін атап өткім келеді.
Осы жобалар 2030 жылға қарай ел экономикасына $13 млрд астам қаражат әкелетін болады және құрылыс кезеңінде 15 мыңнан астам жұмыс орны және 2 мың тұрақты жұмыс орны ашылады. Бұдан басқа, мұнай-газ химиясы жобаларын іске асыру халыққа қажет және өнеркәсіптік өндіріс өнімдерінің тізбегін құруға, сондай-ақ шағын және орта бизнес үшін потенциалды дамытуға мүмкіндік береді. «ҚазМұнайГаз» тауарларды, жұмыстар мен көрсетілетін қызметтерді сатып алуда елішілік құндылықты дамытуға ерекше көңіл бөлуде.
Мәселен, 2024 жылдың 10 айында «ҚазМұнайГаз» компаниялар тобы бойынша сатып алудың жалпы көлемі 2,3 трлн теңге, елішілік құндылық үлесі 79%-ды құрады. Барлық сатып алынатын тауардың 72% қазақстандық өндірушілерден алынады. Импортты алмастыру бағдарламасы бизнес-қауымдастықтарға елдің аумағында жоқ жаңа өндірістер құруға зор мүмкіндік беретін офтейк-келісімшарттар жасасу арқылы белсенді іске асырылуда. Осы Бағдарламаны іске асыру барысында жалпы сомасы шамамен 61,7 млрд теңгеге 329 офтейк-келісімшарт жасалды, соның ішінде жыл басынан бері 57,9 млрд теңге сомаға 114 офтейк-келісімшарт жасалды.
«ҚазМұнайГаз әлеуметтік жауапты компания. Атап айтқанда, ҚазМұнайГаз қызметі жүзеге асырылатын өңірлердегі корпоративтік жауапкершілік аясында соңғы 5 жылда өңірлердің әлеуметтік инфрақұрылымын дамытуға шамамен 180 млрд теңге жұмсалды. Бұл қаражат мектеп, балабақша, денсаулық сақтау нысандары мен басқа да спорттық-мәдени нысандар салу жобаларын іске асыруға жіберілді. Сонымен қатар осы жылы Президенттің Таза Қазақстан акциясы бойынша тапсырмасын орындау үшін ҚазМұнайГаз Арал теңізінің табанына 4,4 млн көшет сексеуіл, 75 мың ағаш отырғызды және осы жылдың соңына дейін отырғызылған ағаш саны 80 мыңға жетеді», — деді Асхат Хасенов.
Оның айтуынша, Орал қаласында көпфункционалды спорт кешенінің құрылысы аяқталып қалды және Жаңаөзен қаласында «Bolashaq sarayi» оқушылар сарайының құрылысы басталды. «Отпан» жобасы аясында - Жаңаөзен қаласында, Жетібай кентінде және Түпқараған ауданында үш мектепті жабдықтау жұмыстары жүріп жатыр. Маңғыстау облысының оқушылары үшін еліміздің үздік оқу орындарында оқу ақысы төленетін «Жарқын Болашақ» бағдарламасы іске асырылуда.
2024-2025 оқу жылында Бағдарлама бойынша 1 010 оқушы және студент білім алып жатыр.
«Еліміздің мұнай-газ саласында дамудың жаңа серпіні байқалып отырғанын атап өткім келеді. Мұнай-газ химиясы бағыты белсенді дамып келеді. Күрделі жер қойнауын пайдалану жобаларын дамытуға қаражат тартуға көмектесетін Жақсартылған модельдік келісімшарт енгізілді. Саланың дамуының осы кезеңінде қолдау қажет болатын жаңа ауқымды міндеттер тұр», — деді ҚМГ басшысы.
Атап айтқанда, геологиялық барлау жұмыстарын жылдамдату және инвестиция тарту мақсатында:
Бүгінгі таңда жоғарыда аталған ұсыныстар бойынша мүдделі уәкілетті органдармен заңнамалық тетіктерді әзірлеу бойынша тиісті жұмыс жүргізілуде.
Көмірсутек шикізатын өндіру деңгейін сақтау мақсатында:
Мұнай-газ химиясын дамыту мақсатында:
#Мұнай-газ саласы #Энергетика«Осы ұсыныстардың барлығы бүгінгі таңда экономикамыздың негізі болып саналатын елдің мұнай саласын одан әрі орнықты дамытуға бағытталған», — деп түйіндеді баяндамасын Асхат Хасенов.
Қазақстанның Премьер-министрі мен Үкіметі жаңалықтарынан хабардар болыңыз — ресми Telegram-каналға жазылыңыз
Жазылу