ҚР Премьер-Министрі Асқар Маминнің төрағалығымен өткен Үкімет отырысында білім және ғылым министрі Асхат Аймағамбетов, денсаулық сақтау министрі Алексей Цой, ішкі істер министрі Ерлан Тұрғымбаев, сондай-ақ ЮНИСЕФ өкілдігінің басшысы Артур ван Дизен Балалардың құқықтарын қорғау және қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі шаралар туралы баяндады.

ҚР БҒМ басшысы Асхат Аймағамбетовтың айтуынша, Қазақстанда Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша балалардың құқықтарын қорғау саласында 22 нормативтік-құқықтық акт (2020 жылы), 83 заңнамалық норма (2019-2020 жылдары) қабылданды.

Республикада балалардың құқықтарын қорғау мемлекеттік кепілдіктер жүйесімен қамтамасыз етіледі.

Өңірлік және республикалық деңгейлерде 9 орталық және 245 жергілікті мемлекеттік органдармен, 1000-нан астам ұйыммен тиімді өзара іс-қимыл жасалды.

«Консультативтік-кеңесші органдар аясында қоғамдық ұйымдармен өзара іс-қимыл кеңінен өрістетілді: қоғамдық және сараптамалық кеңестер, балалар өкілдіктері, әкелер кеңестері. ҚР БҒМ 132 үкіметтік емес ұйыммен жұмыс істейді», — деді А. Аймағамбетов.

Министрлік – ҚР Үкіметі жанындағы Кәмелетке толмағандардың істері және олардың құқықтарын қорғау жөніндегі ведомствоаралық комиссияның жұмыс органы.

Балалардың құқықтарын қорғау мәселелері балалардың құқықтарын қорғау бөлімдері мен қорғаншылық және қамқоршылық органдары арқылы шешіледі.

Өз сөзінде Асхат Аймағамбетов министрлік қызметінің негізгі бағыттарына тоқталды.

Бірінші. Заң шығару қызметі.

Ұлттық заңнамаға 2 жыл ішінде енгізілген 83 түзету отбасы мен баланың құқықтары мен мүдделерін қорғаудың мемлекеттік шараларын жетілдіруді қамтамасыз етуге мүмкіндік берді.

Балалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша шаралар басым тәртіппен қабылданды.

Тек 2020 жылы балалық шақ саласында 22 НҚА қабылданды (2 заң, 1 өкім, 5 Үкімет қаулысы, 14 министрдің бұйрығы).

Екінші. Жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалардың құқықтарын қамтамасыз ету мәселелеріне ерекше көңіл бөлінеді.

Бүгінде республикада 23 063 жетім және ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалар бар, олардың 18 мыңнан астамы немесе 81,5%-ы отбасыларда тұрады.

А. Аймағамбетов атап өткендей, соңғы 10 жылда республикадағы балалар үйлерінің саны 2 есеге қысқарды (10 жылда – 114 бірлікке, 3 жылда – 42 бірлікке.)

Сондай-ақ балалар үйлері контингентінің 3 есе қысқарғаны байқалады. Қазіргі уақытта жетім балаларға арналған 96 ұйымда барлығы 4 мыңнан астам тәрбиеленуші бар.

Ол үшін келесі шаралар қабылданды:

• «Асырап алушы ата-аналар мектебі» институты ашылды (54 ААМ ашылды);
• Ашықтықты қамтамасыз ету мақсатында жетім балалардың республикалық деректер базасы құрылды);
• отбасылық құрылыстың жаңа формалары енгізілді (қабылдаушы және қонақ етуші отбасылар);
• балалар үйлерінде қамқоршылық кеңестер құрылды;
• 18 балалар үйі Балаларды қолдау орталықтарына айналды.

Үшінші. Инклюзивті білім беруді дамыту.

Елімізде ерекше қажеттіліктері бар балаларға жағдай жасалуда.

2010 жылдан бастап инклюзивті білім беруді дамыту бойынша жоспарлы жұмыс жүргізілуде, оның негізгі қағидаты тиісті жағдайлар жасалған кезде жалпы білім беру ортасында дені сау құрдастарымен бірлесіп оқытуға ерекше білім беру қажеттіліктері бар баланың құқығы болып табылады.

Мектеп жасындағы ерекше білім берілуіне қажеттілігі бар балалардың саны 110 818 құрайды, оның ішінде 83 916 (75,7%) оқумен қамтылған.

«Жан басына қаржыландыру тетігін енгізудің арқасында биылғы жылдан бастап жалпы білім беретін мектепте оқитын ерекше білім беру қажеттілігі бар баланы қаржыландыру артады, ол шамамен 400 мың теңгені құрайды. Сондай-ақ бұл өзгеріс ЕББҚ бар көптеген баланы инклюзивті білім берумен қамтуға мүмкіндік береді», — деді А. Аймағамбетов.

2020 жылы білім берудің барлық деңгейлерінде ҚР Білім беру қызметкерлерінің типтік штаттарына жалпы білім беру процесінде ЕББҚ бар балаға педагогикалық қолдау көрсетуге арналған ассистент-мұғалімнің бірлігін енгізу айтарлықтай өзгеріс болды.

Балалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселесіне келетін болсақ, мұнда білім министрі балабақшалар мен мектептердің 100%-ы бейнебақылаумен қамтамасыз етілгенін айтты. Алайда, олардың 21%-ы талаптарға сәйкес келмейді.

Төртінші. Балалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету.

Білім және ғылым министрлігінің жұмысында меншік түріне қарамастан 100% бейнебақылау жүйелерімен жабдықталған білім беру ұйымдарында төтенше жағдайлардың алдын алу мәселелері маңызды орын алады.

Мәселен, елімізде 823 (11,4%) мектеп полиция органдарының жедел басқару орталығына қосылған.

466 мектеп (6,4%) күзет фирмаларымен келісім-шарт жасады, 1076 мектепте (14,9%) дабыл түймелеріне қосылған орталықтандырылған бақылау пульттері орнатылды, 333 мектепте турникеттер орнатылды.

Жұмыс ҚР ІІМ-мен бірлесіп қабылданған стандарттар мен балабақшалар мен мектептерді бейнебақылау жүйелерімен және цифрландырудың өңірлік жол карталарымен жарақтандыруға қойылатын талаптар шеңберінде жалғасуда.

Сондай-ақ кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі 2789 учаскелік инспектор білім алушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз етеді. 

«Қауіпсіздік мәселелеріне мектептерді жылы дәретханалармен жабдықтау мәселесі жатады. Бүгінде бұл көрсеткіш мектептердің жалпы санынан 98,9%-ға (7109 мектеп) жетті. 15 өңірде мектептер 100% жылы дәретханалармен қамтамасыз етілген. Біздің және өңірлердің алдына 1 қыркүйекке дейін мәселені толық шешу міндеті қойылды және біз оны шешеміз», — деп толықтырды ҚР БҒМ басшысы.

Бесінші. Оқушыларды оқу орнына жеткізуді ұйымдастыру.

Республикада 16 мың оқушы мектебә жоқ 1 051 елді мекенде тұрады және оқу орнына жеткізуді қажет етеді. 758 автобустан тұратын автопарк жаңартылып жатыр: 3 жыл ішінде ЖАО 203 автобус сатып алды.

Алтыншы. Мектептегі тамақтануды ұйымдастыру.

Мектептегі асханаларда бейнебақылау орнатылған. Биыл олардың саны 2400-ден асты. 2025 жылға қарай осы аймақтарда бейнебақылаумен 100% қамтамасыз ету жоспарлануда.

Сондай-ақ қазіргі уақытта Қазақстанның 248 мектебі есеп айырысудың қолма-қол ақшасыз форматына көшті.

Осы міндеттерді іске асыру шараларының ішінде мыналарды атап өтуге болады:

• конкурстық рәсімдер тек электрондық форматта ҚМ бірыңғай порталы арқылы (оның ішінде колледждерде, қосымша білім беру ұйымдарында) жүргізіледі);
• қызметтерді, тауарларды жосықсыз жеткізушілердің конкурстарына қатысуға толық тыйым салу;
• қоғамдық бақылауды және бракераж комиссияларының қызметін күшейту;
• қолма-қол ақшасыз есеп айырысуға кезең-кезеңмен көшу.

Жетінші. Балалар бастамаларын қолдау.

«Біз мектеп бастамаларын қолдауды қолдаймыз. Ол үшін 4 ірі жоба әзірленді. Бұл мектеп парламенттері құрылған кездегі мектептің өзін-өзі басқаруы. Бұл балаларға көшбасшылық қасиеттер мен әлеуметтік белсенділікті дамытуға мүмкіндік береді. Екінші жоба — «оқу мектебі». Барлық кітапханалар жаңа форматта жұмыс істейді, олардың барлығы мемлекеттік тілдегі көркем әдебиеттермен қамтамасыз етіледі. Келесі — дебаттық және волонтерлік қозғалыс», — деп түсіндірді білім және ғылым министрі.

Дебаттық қозғалыспен қамту 49 706 оқушыны, 9 768 колледж оқушысын, 6 712 ЖОО студенттерін құрайды. Дебат қозғалысына қатысушыларға көмек көрсету үшін Telegram-арна құрылды. Сонымен қатар 35 оқыту вебинары өткізілді.

Еріктілер қозғалысымен қамту 50 мыңнан астам балалар мен жастарды құрайды. Бұл бағытта ауылдық жерлерде қозғалысты дамыту, «Мың жаса» жазғы жобасын іске асыру, балалардың мейірімділік клубтарына қатысуы жоспарлануда.

Сегізінші. Қосымша білім беру.

Осы жылдың басында қосымша білім берумен 62,8% немесе 2 185 958 бала қамтылды.

Халықты сауықтырудың қолжетімді және тиімді тетіктерін дамыту мақсатында сабақтан тыс спорттық сабақтар өткізгені үшін базалық лауазымдық жалақыдан 100% мөлшерінде қосымша ақы белгіленген. Бұл спорт секцияларымен қосымша 520 мыңнан астам оқушыны қамтуға мүмкіндік береді.

Мемлекеттік спорттық және мемлекеттік шығармашылық тапсырыс енгізілді.

Бұл шаралар әрбір оқушыны бір тегін үйірмемен немесе секциямен қамтуға мүмкіндік береді.

Осы мәселені іске асыру үшін мынадай шаралар көзделген:

• педагогтерге спорттық сабақтар өткізгені үшін БЛЖ-дан 100% мөлшерінде қосымша ақы енгізілді;
• қосымша білім беруге мемлекеттік тапсырыс енгізілді;
• мемлекеттік спорттық және шығармашылық тапсырыс енгізілді;
• 2 001 роботты техника кабинеті ашылды;
• 40 технопарк және 20 бизнес-инкубатор.

Мемлекет басшысы мен Үкіметтің тапсырмаларын орындау үшін:

• балалар игілігінің индексі әзірленуде;
• Хабарламалар рәсіміне қатысты Бала құқықтары туралы конвенцияның Факультативтік хаттамасына қосылу бойынша шаралар қабылдануда;
• балалар бюджетінің әдістемесі әзірленуде;
• психологиялық қызметтердің жұмысы күшейтілуде.

Қазақстанда демографиялық көрсеткіштердің оң серпіні байқалады. Бұл туралы ҚР денсаулық сақтау министрі Алексей Цой мәлімдеді.

«Мәселен, 2020 жыл бала туудың 4,7%-ға күрт өсуімен сипатталады, мұндай өсім соңғы рет 1987 жылы атап өтілді», — деп атап өтті ҚР ДСМ басшысы.

Туу деңгейінің жоғары болуы аясында, пандемия және денсаулық сақтау жүйесінің шамадан тыс жүктелуі жағдайындағы қауіп-қатерлерге қарамастан, нәрестелер өлім-жітімінің көрсеткішін 7,1%-ға төмендетуге қол жеткізілді. Балалар өлімінің көрсеткіші 12,1%-ға төмендеді.

Балалардың денсаулық жағдайын жақсарту, сондай-ақ нәрестелер өлімін азайту үшін мынадай жүйелі шаралар іске асырылуда.

Бірінші. Аурулар мен даму бұзылыстарын уақытылы анықтау үшін профилактикалық тексерулермен 4,4 млн бала; скринингтермен – 900 мыңнан астам ерте жастағы бала қамтылды. Алдын алу мақсатында вакцинамен басқарылатын 12 инфекциялық ауруға қарсы балалар халқының 90,7%-на дейін иммундаумен қамтылды.

Ерте жастағы балаларды күту мәселелері бойынша кеңес беру үшін 523 баланы дамыту кабинеті ұйымдастырылды. 2020 жылы 96 ауруы бар 877 869 бала жалпы сомасы 24 млрд 787 млн теңгеге тегін дәрі-дәрмекпен қамтамасыз етілді.

ЮНИСЕФ-тің ұсынысы бойынша емізуді қолдау үшін 33 медициналық ұйымға «Балаға достық қарым-қатынас ауруханасы» мәртебесі берілді. Балаларды тек қана емізумен 85,6% қамтуға қол жеткізілді.

2017 жылы мектептерде балалардың денсаулығын қорғау үшін білім беру жүйесінен 6 мыңнан астам медициналық пункт қабылданды.

Мектеп медицинасын қаржыландыру 2,6 есеге артты. МӘМС шеңберінде 2019 жылдан бастап оқушыға арналған қосымша жан басына шаққандағы норматив енгізілді, ол қазіргі уақытта 1,7 есеге ұлғайды.

Медициналық кабинеттердің жарақтандырылуы 2017 жылғы 52%-дан 2020 жылы 70%-ға дейін жақсарды. Осы кезеңде дәрігерлермен қамтылу 16%-ға артты. Кешенді тексеру, алдын алу және емдеу үшін 367 мектеп стоматологиялық кабинеті ашылды.

Екінші. ДДСҰ ұсынған тиімді перинаталдық технологияларды, реанимацияның заманауи әдістерін іске асырудың арқасында шала туған балалардың өмір сүру деңгейі 80%-ға дейін артты.

Бейінді қызметтерге инновацияларды енгізу балалардың денсаулығын жақсартуға өз үлесін қосты. Неонаталдық хирургия дамуда, жыл сайын туа біткен даму кемістігі бар нәрестелерге 1000-нан астам операция жүргізіледі, олардың тиімділігі 88,5%-ды құрады.

Жылына 2 000-нан астам кардиохирургиялық оталар туа біткен жүрек ақауы бар балаларға жасалады, оның 77%-ын өмірінің бірінші жылындағы балалар құрады, бұрын бұл санатты балалар тек шетелге жіберілген. Ашық жүрекке жасалатын операциялардың тиімділігі 95%-ды, эндоваскулярлық араласулардың тиімділігі 99,5%-ды құрады.

Онкологиялық және гематологиялық көмекті дамытудың маңызы зор. Диагностика мен емдеудің жаңа әдістерін, химиялық препараттарды қолдану өмір сүру сапасын жақсартуға және онкологиялық аурулары бар балалардың жалпы өмір сүруін арттыруға мүмкіндік берді.

2012 жылдан бастап гемопоэтикалық дің жасушаларын 245 транспланттау жүргізілді, бұл ретте тиімділігі 68,8%-ды, ал транспланттаудан кейін өмір сүру деңгейі 65,8%-ды құрады, бұл әлемдік деректермен салыстырғанда жақсы нәтиже.

Үшінші. Министрлік ғылыми, республикалық орталықтармен бірлесіп, телемедицина бойынша консультацияларды, республикалық мамандардың шығуын, санавиация желісі бойынша тасымалдауды, республикалық орталықтарға ауыстыруды ұйымдастыра отырып, ауыр жағдайдағы балаларға күн сайын мониторинг жүргізеді.

Мәселен, 2020 жылы балалар арасында 17 131 қиын жағдай байқалды, оның ішінде 10 642 — жаңа туылған нәрестелер. Республикалық сарапшылармен 1746 қашықтан консультациялар өткізілді.

984 балаға 1194 медициналық қызмет көрсетумен 571 санавиация ұшып шықты, оның ішінде 857-сі тасымалданды.

2020 жылы COVID-19 бар 7 мыңнан астам балаға медициналық көмек көрсетілді, оның 134-і жаңа туған нәрестелер.

«Үйлестіру және мониторинг жүргізу үшін республикалық ұйымдар мен жоғары оқу орындарының мамандарынан сарапшылар жұмыс тобы құрылды, ол неғұрлым ауыр формалары бар 91 балаға 105 консультация өткізді, 45 балада "Мультиқабыну (Кавасаки тәрізді) синдромы" (МВС) диагнозы расталды. Кешенді шаралар қабылдау (клиникалық хаттаманы, әдістемелік ұсынымдарды әзірлеу, оқыту, консилиумдар) МҚС-дан өлім-жітімнің артуын болдырмауға мүмкіндік берді», — деді А. Цой.

Төртінші. Мүмкіндігі шектеулі балалардың құқықтарын қорғау мақсатында балаларды оңалту қызметі дамуда. Елімізде 34 оңалту орталығы жұмыс істейді, оның 3-і республикалық деңгейде. Қазақстан Республикасы Тұңғыш Президенті Қорының бастамасымен «Қамқорлық» Жол картасы аясында 8 оңалту орталығы ашылды. Бұл жұмыс 2021 жылы жалғасуда, 10 оңалту орталығын салу жоспарлануда.

«МӘМС енгізу аясында бір жылда балаларды оңалтуды қаржыландыру екі есеге артты. Бұл төсек-орын қорын 45,6%-ға кеңейтуге мүмкіндік берді, ал бұл қалпына келтіру емі мен медициналық оңалту қызметтерінің қолжетімділігін 22%-ға жақсартты», — деді Алексей Цой.

Бесінші. Балалар қызметінің көптеген проблемалық мәселелерін шешкен кезде денсаулық сақтау министрлігі басқа мемлекеттік органдармен, ведомстволармен, сондай-ақ қоғамдық және пациент ұйымдарымен, қайырымдылық қорларымен тығыз жұмыс істейді.

Науқастар қауымдастықтары халықпен, әсіресе онкологиялық, орфандық және басқа да күрделі аурулары бар балалармен жұмыс жасау кезінде өзара әрекеттесуге ықпал етеді.

Балалар денсаулық сақтау жүйесіндегі жаңа парадигма аурулардың алдын алуға, ерте диагностикалауға және араласуға назар аудара отырып, педиатриялық қызметтің әлеуметтік-профилактикалық бағыты болуға тиіс. Бұл неонаталдық көрсеткіштердің жақсаруына, балалардың аурушаңдығы мен өлім-жітімінің төмендеуіне қол жеткізуге мүмкіндік береді.

ДДСҰ мәліметтері бойынша, ерте жастағы балалардың дамуына үлес қосу ең тиімді және экономикалық негізделген араласу болып саналады, осы кезеңдегі инвестиция салудың есебі бойынша 17 есе қайтарымды күтуге болады.

Осыған байланысты, алдын алу және диагностикалау жүйелерін одан әрі жетілдіру, бастапқы және бейінді қызметтерді күшейту жолымен қазіргі заманғы импортты алмастыратын технологияларды дамыту үшін күш-жігер жұмсау қажет. Осыған байланысты, ерте араласу, катамнез және орфандық аурулар орталықтарын құрған орынды.

«Балалардың игілігі мен денсаулығы үшін денсаулық сақтау жүйесінің жұмысы жалғасатын болады», — деп түйіндеді ол.

Ішкі істер министрі Ерлан Тұрғымбаев өз сөзінде мектептерде қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселесіне баса назар аударды.

Оның айтуынша, Ішкі істер министрлігі мүдделі мемлекеттік органдармен бірлесіп, кәмелетке толмағандардың құқықтарын қорғауды қамтамасыз ету бойынша дәйекті жұмыс жүргізуде.

Сондай-ақ, заңнаманы жетілдіру бойынша шаралар қабылданды. Зорлау және сексуалдық сипаттағы зорлық-зомбылық әрекеттері сияқты қылмыстардың түрлері ауыр қылмыстар санатына ауыстырылды, осылайша тараптарды татуластыру мүмкіндігі алынып тасталды.

Жалпы қабылданған шаралардың нәтижесінде соңғы 5 жылда кәмелетке толмағандарға қатысты қылмыстар саны 30%-ға қысқарды.

Құқық бұзушылықтың алдын алуды ұйымдастыруды жақсарту үшін бірінші кезекте отбасылық-тұрмыстық салада кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі инспекторлар мен әйелдерді зорлық-зомбылықтан қорғау жөніндегі бөлімшелердің штат саны ұлғайтылды.

Бұдан былай мұндай лауазымдар әрбір қалалық аудандық полиция органында бар.

Сонымен қатар, өткен жылы бақылаусыздықтың салдарынан терезеден 108 бала құлап, 18 бала көз жұмды.

Жағдайды жақсарту үшін кешенді тәсіл және барлық мүдделі органдар мен жұртшылықтың қатысуы қажет, деп санайды ІІМ басшысы.

Қазіргі уақытта ішкі істер органдары білім беру органдарымен бірлесіп мектептерге қауіпсіздік жүйелерімен жабдықтау тұрғысынан толық мониторинг жүргізуде, бұл мыналарды көрсетті:

• мектептер бейнебақылау жүйелерімен толық қамтылғанына қарамастан (7440 мектеп; 145,5 мың бейнекамера), олардың жартысына жуығы белгіленген стандарттарға сәйкес келмейді (45,5%; 3 384);
• мектептердің үштен бірінен сәл астамы (2368) шұғыл хабарлау (сөйлеу, дыбыс, жарық) жүйелерімен жабдықталған);
• «дабыл түймелері» тек 8%-ында бар (608);
• кіруді бақылау және басқару жүйелерімен (КББЖ) 5%-ы ғана жабдықталған (7440-тың 345-і);
• турникеттермен 4%-ы жабдықталған (333);
• металл іздегіштермен 1%-ы жабдықталған (91).

Сонымен қатар, қауіпсіздік шараларын күшейту мақсатында ағымдағы жылғы мамыр айының басында Үкімет ТТО объектілеріне терроризмге қарсы қорғаудың жаңа талаптарын бекітті (06.05.2021 ж. №305 ТП).

«ІІМ Білім және ғылым министрлігімен бірлесіп білім беру ұйымдарында алып өтуге тыйым салынған заттардың тізбесін әзірледі. Бұл бұрын болған емес. Мұндай заттарға қару-жарақ, пышақтар, кастеттер, жарылғыш құрылғылардың имитаторлары, аэрозоль бояулары, пиротехникалық құралдар және газ баллондары жатады. Қазіргі уақытта бұйрыққа Әділет министрлігінде қол қойылуда», — деді Ерлан Тұрғымбаев.

Сонымен қатар, мектептердің қауіпсіздігін қамтамасыз ететін жеке күзет ұйымдарына қосымша біліктілік талаптары енгізіледі.

ҚР ІІМ басшысы атап өткендей, кәмелетке толмағандардың құқықтарын тиімді қорғау мақсатында ұсынылады:

Бірінші. Жергілікті атқарушы органдар қысқа мерзімде білім беру ұйымдарын тиісті қауіпсіздік жүйелерімен (күзет, ЖБО-ға шығарылған бейнебақылау, дабыл түймелері, турникеттер, дабыл беру жүйесі, тексеру құралдары) қамтамасыз етсін.

Екінші, мектеп пен балабақшаға лицензиясы бар жеке күзет қою арқылы қауіпсіздікті қамтамасыз ету.

Үшінші, Қазан қаласындағы мектеп мұғалімдері мен балаларының іс-әрекеттерін талдауды ескере отырып, білім және ғылым, төтенше жағдайлар және ішкі істер министрліктері оқушылар мен қызметкерлерді техногендік, табиғи сипаттағы ТЖ және дағдарыстық жағдайлар (өрт, жер сілкінісі, су тасқыны, террорлық шабуылдар, шабуылдар, адамдарды кепілге алу және т.б.) туындаған кездегі іс-қимылдарға арнайы даярлауды ұйымдастыруы талап етіледі.

Төртінші, мінезі ауыр балалармен жұмыс істеу үшін мектеп психологтарының жұмысын күшейту. Жасөспірімдер ортасында "буллингтің" алдын алу шараларын қарастыру.

Бесінші, мектепке апарып-алып келу тәжірибесін кеңейту.

Алтыншы, жазғы каникул кезінде спорттық секциялар мен үйірмелердің қолжетімділігін қамтамасыз етіп, жұмысын жандандыру.

Жетінші, қайғылы оқиғалардың алдын алу мақсатындадемалыс орындары мен балаларға арналған сауықтыру лагерлеріне балалармен ұжым болып қыдыру кезінде қауіпсіздікке ерекше назар аудару қажет.